AI kradnie nam tożsamość? Specjalista o granicy między człowiekiem i maszyną [ROZMOWA]

Żyjemy w świecie, w którym AI pisze teksty, maluje obrazy i generuje ludzkie głosy. Czy to zagraża naszej tożsamości, czy może ją rozszerza?

AI nie zabiera nam tożsamości, raczej zmusza nas, żebyśmy ją na nowo zdefiniowali. Tożsamość człowieka zawsze kształtowała się w relacji z narzędziami: wynalezienie pisma, druku, fotografii, internetu. Każda z tych innowacji zmieniała sposób, w jaki rozumiemy siebie. A tożsamość to proces dynamiczny, zależny od kontekstu kulturowego. AI jest dziś takim właśnie kontekstem. Zamiast więc mówić o "kradzieży", powinniśmy raczej myśleć o "rozszerzeniu", bo człowiek współtworzący z AI ma dostęp do zasobów i możliwości, które poszerzają jego własną ekspresję. Przykład: pisarz może z pomocą AI szybciej generować warianty fabuły, ale to jego intencja, wartości i selekcja sprawiają, że finalne dzieło ma sens i oryginalność.

Zaufanie do źródła

Jeśli nie jesteśmy już w stanie odróżnić, co jest stworzone przez człowieka, a co przez algorytm - jak to wpływa na nasze poczucie prawdy i autentyczności?

W psychologii prawda i autentyczność są zawsze związane z zaufaniem do źródła, do intencji i do procesu. AI utrudnia nam prostą ocenę, bo sama granica „człowiek–maszyna” przestaje być oczywista. Badania nad percepcją autentyczności prowadzone 15 lat temu w USA przez zespół psychologów (Francesca Gino, Michael Norton, Dan Ariely), pokazują, że ludzie bardziej ufają, gdy treść jest jawnie oznaczona i transparentna. To oznacza, że w świecie AI autentyczność nie polega na tym, czy treść stworzył człowiek, ale na tym, czy została przedstawiona uczciwie. Jeśli wiem, że film został wygenerowany przez algorytm, ale jest to jasno powiedziane, mogę nadal traktować go jako wartościowy. Problem zaczyna się tam, gdzie ukrywa się źródło. Dlatego w praktyce będziemy musieli rozwijać kulturę transparentności: oznaczeń, certyfikatów źródła, potwierdzeń autentyczności, bo tylko to pozwoli nam utrzymać zaufanie społeczne.

Lęk i kryzys tożsamości

Czy AI może "ukraść" człowiekowi tożsamość, np. podszywając się pod jego głos, wizerunek czy styl pisania? Jakie to ma skutki psychologiczne?

- Technologicznie jest to już możliwe. Algorytmy potrafią klonować głos, tworzyć obrazy nieistniejących osób czy naśladować indywidualny styl pisania. Psychologiczne skutki są jednak dwojakie. Po pierwsze: poczucie utraty kontroli nad własnym "ja" w przestrzeni cyfrowej, co może prowadzić do lęku, a nawet kryzysu tożsamości. Po drugie: naruszenie poczucia bezpieczeństwa, bo reputacja i wiarygodność człowieka w świecie online stają się zagrożone. Takie doświadczenia mogą prowadzić do spadku zaufania społecznego i poczucia izolacji. Rozwiązanie musi być dwutorowe: prawo (ochrona wizerunku, odpowiedzialntość za deepfake’i) i higiena cyfrowa (świadomość, że nie każda treść jest autentyczna i że potrzebne są mechanizmy weryfikacji).

Czy AI jest twórcą?

Artyści i twórcy pytają: "Skoro sztuczna inteligencja może stworzyć coś podobnego do mojej pracy, to po co ja?". Jak radzić sobie z tym kryzysem wartości i poczucia wyjątkowości?

To pytanie dotyka samego sedna psychologii twórczości. Motywacja wewnętrzna, czyli pasja i sens, jest znacznie silniejszym źródłem satysfakcji niż uznanie zewnętrzne. AI może stworzyć podobny produkt, ale nie ma biografii, emocji i intencji, które stoją za ludzką twórczością. Przykład: obraz w stylu Van Gogha wygenerowany przez algorytm nigdy nie będzie miał wartości, jaką ma "Gwiaździsta noc", bo nie kryje się za nim życie i cierpienie artysty. Dlatego droga dla twórców polega na redefinicji wyjątkowości: nie w produkcie (który może być kopiowany), ale w autentycznym procesie, doświadczeniu i narracji, które AI nie jest w stanie wytworzyć.

Więź z chatbotem

Coraz częściej słyszymy o ludziach, którzy nawiązują relacje z chatbotami czy awatarami AI. Czy to tylko ciekawostka technologiczna, czy realna zmiana w sposobie, w jaki budujemy więzi?

To już realna zmiana. Psychologia mediów pokazała, że ludzie mają naturalną tendencję do traktowania maszyn jak partnerów społecznych. Badania nad samotnością (prowadzone przez Nowland, Necka i Cacioppo) opublikowane całkiem niedawno, bo w 2018 roku sugerują, że interakcje cyfrowe mogą redukować poczucie izolacji. Ale jest też druga strona - relacja z AI nie uczy odpowiedzialności, kompromisu ani empatii, czyli tego, co buduje prawdziwą więź międzyludzką. To oznacza, że AI może pełnić funkcję pomocniczą, jako trening rozmowy, wsparcie emocjonalne, ale nie zastąpi człowieka w doświadczeniu głębokiej bliskości.

Inspiracja a manipulacja

Gdzie jest granica między inspiracją a manipulacją, gdy AI tworzy treści, które mogą wpływać na nasze emocje i decyzje?

Granica leży w intencji i przejrzystości. Inspiracja jest jawna: wiem, że mam do czynienia z treścią, która ma mnie poruszyć czy zainspirować. Manipulacja jest ukryta: gdy treść podszywa się pod neutralną, a jej celem jest sterowanie moimi emocjami i zachowaniami. Przykład: jeśli chatbot AI wprost mówi "chcę Cię zachęcić do medytacji", to inspiruje. Jeśli natomiast podszywa się pod prawdziwego eksperta i ukrywa swój status, wówczas manipuluje. Sposób prezentacji treści może zmieniać decyzje ludzi, dlatego transparentność staje się warunkiem etycznego używania AI.

Czym naprawdę jest człowieczeństwo?

Czy można patrzeć na AI nie jako złodzieja tożsamości, ale jako lustro, które pokazuje nam, czym naprawdę jest człowieczeństwo?

Tak i to jest bardzo owocna perspektywa. AI przypomina nam, że człowieczeństwo nie polega wyłącznie na zdolności tworzenia tekstów, obrazów czy muzyki, bo to da się zaprogramować. Człowieczeństwo to zdolność do przeżywania, do rozumienia sensu, do bycia odpowiedzialnym za swoje decyzje. To jest to, czego AI nie ma i nie będzie miało, bo nie doświadcza świata. Poszukiwanie sensu jest najgłębszym wyróżnikiem człowieka. AI stawia nam więc pytanie: co tak naprawdę czyni nas wyjątkowymi?

Jak o siebie dbać?

Jak dbać o własne poczucie tożsamości i spójności w świecie, w którym granice między "realnym" a "sztucznym" coraz bardziej się zacierają?

Kluczem jest autorefleksja i praktyki wzmacniające spójność wewnętrzną. Psychologia tożsamości, według Dana P. McAdamsa, pokazuje, że tożsamość nie jest jedną cechą, ale narracją, którą człowiek tworzy o sobie. W świecie AI szczególnie ważne jest zadawanie sobie pytań: "Kim jestem poza rolami?", "Co naprawdę jest moje?", "Na czym buduję poczucie sensu?". Pomaga w tym pisanie dziennika, praktyki uważności, rozmowy w bliskich relacjach. Ważna jest też higiena cyfrowa - ograniczanie ekspozycji na treści, które rozmywają poczucie rzeczywistości, oraz świadome wybieranie tego, z czym chcę mieć kontakt. Wtedy tożsamość staje się kotwicą, niezależnie od tego, czy obok mnie stoi człowiek, czy algorytm. Kluczowa jest nauka umiejętności miękkich (soft skills / kompetencje społeczne) - to umiejętności zarządzania myślami, emocjami i zachowaniami umożliwiające osiąganie wyznaczonych celów w życiu zawodowym i osobistym. Bazują na teoretycznej oraz praktycznej wiedzy pochodzącej z różnych dziedzin nauki i przyjmują formę konkretnych narzędzi aplikowanych w czterech obszarach: marketingu, samorealizacji, zarządzania i duchowości.

Czy w epoce sztucznej inteligencji będziemy musieli na nowo zdefiniować, czym jest prawda, tożsamość i człowieczeństwo?

Tak. Prawda nie będzie oznaczała wyłącznie faktu, że coś stworzył człowiek, ale że zostało to uczciwie oznaczone i jest spójne ze źródłem. Tożsamość nie będzie tylko kwestią stylu, ale odpowiedzialności i świadomości. A człowieczeństwo nie będzie się sprowadzało do technicznych zdolności, które AI potrafi imitować, ale do zdolności przeżywania, empatii i poszukiwania sensu. W tym sensie AI nie tyle odbiera nam coś, ile stawia przed nami zadanie głębszego namysłu nad tym, kim naprawdę jesteśmy.